MÖ 9. yy’da Aşıklı höyüğünde oval biçimli binalar, hayvancılığın besin kaynağı olarak kullanıldığı
ahırlar, tahıl ve baklagillerin hasat edildiği tarlalar, ölülerini cenin
şeklinde gömüldüğü mezarlar ile avcılık ve toplayıcılık temelli ilk insanların
yaşadığı bir ilimizdir.
Kirecin yakılması
ve söndürülmesi işlemi “piroteknoloji”’nin, tıbbi cerrahi
müdahale olan trepanasyon (Kafatası
delinerek) uygulamalarının görüldüğü bir yaşam burada ortaya çıkarılmıştır.
Hititler’in "Garsaura",
Güzel
Atlar Ülkesi kralı Archelaos şehri yeniden inşasıyla adına
"Archaleis" denilen, Claudius döneminde Roma'ya, ardından
Kutalmışoğlu'
nun idaresine, sonra da Sultan II. Kılıç Arslan şehir alınca
buraya bir saray yaptırınca son adını almıştır.
Selçuklu Sultanın kente
askeri tesisler yaptırınca adı Dârüzzafer, Dârürribât ve
Dârülcihâd şeklinde de anılmıştır.
Osmanlı-Karamanoğlu
mücadelesinde zorunlu iskâna tabi tutulan halkı, Anadolu ve Balkanlara
sürülmesiyle gittikleri yerlerde şehrin son adında ilçeler, semtler kurmuştur.
II. Kılıç Arslan, Moğol saldırılarından kaçan Orta Asya âlimlerini,
din bilginleri, zanaatkârları ve tüccarları kente yerleştirdiğinden ticaret
yolları üzerinde bulunan şehirde Danişmend parasının da basılmasıyla ekonomisi
güçlü olduğu anlaşılmaktadır.
14. yy. yazılarında;
“Bilâd-ı
Rûm'un (Rûmların Memleket) en
güzel ve sağlam şehirlerindendir. Her yandan akarsular ve bağlarla çevrilidir.
Şehirden üç kanal geçer ve bunlar evlerin içinden akar. Üzüm bahçeleri, bağlar
ve bostanlar vardır. Koyun yününden üretilen zarif halı ve kilimlerinin dünyada
bir benzeri daha yoktur.” der.
Hara’dan türemiş “Açık
alan çiftliği” anlamında ki “Harala”dan adının geldiği düşünülen,
Hasandağı
volkanından püsküren lavların, Melendiz akarsuyunun milyonlarca
yıllık akış süreci sonunda aşındırmasıyla oluşan 110 metre derinlikte, 14 km
uzunlukta bir kanyona sahiptir.
VI. yy’da Gregorius Rahipleri’nin, adına “Belisırma” dedikleri, dünyevi
isteklerini devam ettirebildikleri anlayışı yaşattıkları bu vadinin yanındaki bir
köye de aynı ad vermiştir. İçinde ki kayalara oyulmuş mezarlar ve kiliseler yeraltı
şehirlerinde olduğu gibi birbirine tünellerle bağlantılıdır.
Kanyon, Arap
akınlarına karşı Hristiyanların saklanmalarına da yardımcı olmuştur.
İlk
çağlarda "Potamus Kapadukus" da denilen kanyonu ile bu ilimiz pek meşhurdur.